نگرشی به موسیقی تعزیه در ایران

به گزارش خبرگزاری جهان موسیقی؛ تعزیه از موسیقی دستگاهی ایران بهره بسیاری برده و تقریباً تمام گوشه‌ های موسیقی دستگاهی در تعزیه اجرا شده، لیکن در دوره‌ هائی تعزیه ناجی موسیقی دستگاهی ایران بوده است.

یکی از مهمترین تاثیرات حفظ موسیقی دستگاهی در لوای موسیقی تعزیه است. چنان که موسیقی دستگاهی در طول تاریخ حیاتش با ممنوعیت فراوان روبرو بوده و برای سالها تنها در پوشش تعزیه، امکان حیات موسیقی دستگاهی وجود داشت.

موسیقی تعزیه در ملودی‌های موسیقی دستگاهی نیز تاثیری
عمیق داشته. هنرمندان و منابع مشترک هر دو گونه موسقی در تاثیرپذیری از عروض شعر فارسی منجر به ورود ملودی‌ های گوناگون از دو حوزه به یکدیگر نیز میشود.

(نوازندگان تصویر:محسن مرادی و علی حسین مرادی)

نام گوشه‌ های ردیف دستگاهی بیانگر رسوخ موسیقی تعزیه در این موسیقی است. برای نمونه گوشه‌ های موالفِ همایون (اشاره به موالف خوان در مقابل مخالف خوان بمعنای شبیه خوانی نقش اولیا الله و اصحاب ایشان) رجز چهارگاه (اشاره به رجزخوانی اشقیا در مقابل اولیا) راک عبدالله در ماهور که به تعبیر خالقی و عبدالله مستوفی منحصر به شبیه خوانی عبدالله بن حسن است

گوشه‌های حسینی در شور که اشاره به امام حسین دارند وشاید مغلوب که بنا به گفته‌ها، جوابی بالا‌تر به مخالف خوانی اشقیا در تعزیه بوده است.

تعزیه به چند مکتب تقسیم بندی می شود: تبریز، اصفهان و تهران که در آن گوشه‌‌های رجز، پهلوی و مخلوق اجرا میشود.

موسیقی مذهبی ایران همانند سایر پدیده‌های فرهنگی بومی علاوه بر قدمت و پیشینه آن و ضمن ارتباط عمیق و گسترده با سایر مظاهر فرهنگی، از تنوع، پویایی و مبانی زیباشناسی فرهنگ سنتی نیز بهره مند است و نمونه های مختلف آن از جمله موارد مهم در شناخت فرهنگ شنیداری مردم است.

فرمهای مختلف از تلخیص و گزینش گوشه‌ها و نغمات در شکلهای مختلف و تغییر در برخی حالات آنها جهت تطبیق با حس تعزیه، حاکی از نقش گسترده‌ موسیقی سنتی ایران در آوازها و الحان تعزیه است.

بطور نمونه ردپای بیات ترک، شور و دشتی در بیشتر مجالس تعزیه دیده میشود. حال اینکه همایون و راست پنجگاه تنها در تعداد معدودی از آوازهای تعزیه شنیده میشوند.

علاوه بر استفاده از موسیقی ردیفی، گستره‌ای از الحان موسیقی مقامی و نواحی از جمله بختیاری، بیدگانی، غربتی، سرکوهی، دشتستانی و فائزخوانی و مجموعه ای از تصانیف و ترانه‌ها با مایگی شوشتری در تعزیه استفاده میشود. در شمال کشور نغمه‌های بومی همچون گیلکی، امیری، دیلمانی و حقانی و در سمنان نیز دو آواز بومی این منطقه (حقانی و سرکویری) در مجالس تعزیه مورد استفاده قرار میگیرند.

از ابتدای شکل‌ گیری هنر تعزیه در قالب نمایش موزیکال، چارچوب اصلی موسیقی آن متکی بر موسیقی دستگاهی ایران بوده. خوش آوازترین و قویترین هنرمندان کشور، اولین اجرا کنندگان تعزیه بوده‌اند.

پیش از آنکه تعزیه از شگردهای نمایشی بهره ببرد، مضامین آن بصورت شعر و آواز بیان میشد. آگاهی این هنرمندان زبده بر موسیقی ردیفی و بهره‌گیری مستمر از اینگونه نغمات در مجالس تعزیه، هویت و ساختار موسیقی تعزیه را پایه‌ ریزی کرد. در اواسط دوره قاجار و با گردهم آمدن هنرمندان در تهران و همزمان باشکوفایی تعزیه شاهد حضور تعزیه‌خوانان تاکنون هستیم.

هنرمندانی چون: علی خان نایب السلطنه معروف به حنجره دریده، جناب دماوندی، سید زین العابدین قراب کاشی و رضا قلی تجریشی که از خوانندگان دربار قاجار بودند، اقبال آذر، قلی خان شاهی، آقا جان ساوه‌ای، حسینعلی نکیسا و میرزا رحیم کمانچه کش که هم خواننده و هم تعزیه خوان بودند ظهور کردند.

شادروان استاد صبا در این مورد میگوید:
بهترین جوانانی که صدای خوب داشتند از کوچکی نذر می‌ کردند که در تعزیه شرکت کنند و در ماههای محرم و صفر همگی جمع شده و تحت تعلیم معین البکاء که شخص وارد و عالمی بود، تربیت می‌شدند. این بهترین موسیقی بود که قطعات منطبق با موضوع میشد و هر فردی مطالبش را با شعر و آهنگ رسا میخواند. ناگفته نماند که تاکنون تعزیه بوده که موسیقی ما را حفظ کرده است

شادروان روح‌ الله خالقی نیز میگوید:
اهمیت یافتن مقام تعزیه، یکی از موجبات حفظ نغمات ملی بشمار می‌آمده و مخصوصاً نقش بزرگی را در تربیت آواز خوانها بعهده گرفته، چنانکه بهترین خوانندگان ما، در مکتب تعزیه پرورش یافته‌اند.